Bellek Form Faktörleri: DIMM, SO-DIMM, RDIMM ve Daha Fazlası

Yeni RAM araştırması yaparken veya internette gezinirken DIMM ve SO-DIMM gibi farklı tabirler görebilirsiniz. Evet, bilgisayar belleği konusunda sizi bocalayacak farklı birçok kelime var. En önemli konuya gelince, bilgisayarımızla uyumsuz olan bir ürünü asla almak istemeyiz.

Tabii ki bellek evreni sadece bu ikisiyle kısıtlı değil. DIMM ve SO-DIMM gibi ana kategorilerin yanı sıra UDIMM, RDIMM, CUDIMM ve MR-DIMM gibi ismi birbirine benzer birçok bellek türü var. Biz de hepsini detaylıca ele alıp her şeyi açıklığa kavuşturalım istedik. Başta DIMM ve SO-DIMM’e, sonrasında ise daha az bilinen ve yeni piyasaya çıkacak olan bellek seçeneklerine doğru yelken açacağız.

DIMM (Dual In-Line Memory Module) Nedir?

DIMM (Dual In-Line Memory Module) ve SO-DIMM (Small Outline Dual In-Line Memory Module) bilgisayarlarda kullanılan iki farklı bellek modülü türü. Aralarındaki temel fark, fiziksel boyutlarında ve tasarlandıkları hedef cihazlarda yatmakta.

DIMM, masaüstü bilgisayarlarda kullanılan geleneksel bellek modülüne verdiğimiz isim. Hatta genel olarak bir standart diyebiliriz. RAM’lerin yanı sıra taktığımız slotlar da bazen DIMM olarak zikredilebilir. SODIMM’e kıyasla boyut olarak daha büyüktür ve daha fazla pine sahiptir. DIMM’ler genellikle masaüstü bilgisayarlarda ve iş istasyonlarında kullanılır, daha yüksek bellek kapasitesiyle birlikte daha hızlı veri aktarım hızları sağlar.

DIMM bellekleri DDR2, DDR3 ve DDR4 gibi çeşitli bellek standartlarında bulabilirsiniz ki zaten bunlara aşinasınız. Eski bellek standartlarının yerini alan DDR5 ile kapasiteler bir hayli artmıştı, artık bir bilgisayarda 512 GB’a kadar çıkabiliyoruz.

SO-DIMM (Small Outline Dual In-Line Memory Module) Nedir?

Öte yandan SO-DIMM, öncelikle dizüstü bilgisayarlarda, notebooklarda ve küçük form faktörlü PC’lerde kullanılan daha küçük bir bellek modülü. Bu türdeki ürünler daha az pine ve daha kompakt bir form faktörüne sahip. Küçük boyutları nedeniyle taşınabilir cihazlarda bulunan sınırlı alana sığdırılması mümkün. Yine yüksek kapasiteye çıkabilen SO-DIMM kitler mevcuttur lakin genel anlamda DIMM’lere kıyasla tek bir kitle daha düşük kapasite seçenekleri sunulmakta.

Son yıllardaki küçük ve kompakt masaüstü sistemlerin yükselişiyle birlikte, SO-DIMM’ler mini PC’lerde ve küçük form faktörlü masaüstü bilgisayarlarda da kullanılmaya başlandı. Bellek kapasitesinden ödün vermeden boyutun küçülmesi sağlandı, küçük form faktörlü cihazlarda daha iyi performanslara ulaşabilir hale geldik.

Daha küçük boyutları nedeniyle, SO-DIMM’ler DIMM’lere kıyasla daha az bellek yongası taşır. Yani alan küçük olduğu için daha az sayıda bellek çipi entegre edilebilir. Bu nedenle yüksek kapasiteye ulaşmak biraz daha zordur. DIMM’ler genellikle daha yüksek bellek kapasiteleri ve daha yüksek hızlar sunar, yüksek performanslı bilgi işlem görevleri için daha uygundur.

Özetle, DIMM ve SO-DIMM arasındaki temel fark fiziksel boyutları ve tasarlandıkları hedef cihazlar diyebiliriz. DIMM’ler masaüstü bilgisayarlarda kullanılırken, SO-DIMM’ler dizüstü bilgisayarlarda ve daha küçük form faktörlü cihazlarda kullanılmakta. Fakat gelişen teknoloji ve daha küçük masaüstü sistemlere yönelik artan taleple birlikte SO-DIMM’ler bazı kompakt masaüstü konfigürasyonlarında da kullanılabiliyor.

Ayrıca teknolojideki gelişmelerle birlikte SO-DIMM daha güçlü hale geldi ve artık DIMM’lerle karşılaştırılabilir performans sunabiliyorlar. Fark ettiyseniz laptop ve küçük form faktörlü cihazlar ile büyük masaüstü bilgisayarlar arasındaki fark gittikçe kapanıyor. CPU ve GPU taraflı geliştirmelerin yanı sıra, bellekle beraber diğer tüm bileşenler gün geçtikçe daha verimli ve performanslı hale geliyor.

Farklı pin konfigürasyonlarına ve elektriksel özelliklere sahip DDR3, DDR4 ve DDR5 gibi farklı DIMM ve SODIMM modülleri olduğunu hatırlatalım. Örneğin en yeni DDR5 SODIMM modülleri, önceki nesillere kıyasla daha yüksek veri aktarım hızları ve daha fazla bellek kapasitesi sunabiliyor.

MicroDIMM Nedir?

Adından hemen anlaşılacağı üzere, MicroDIMM form faktöründeki bellekler oldukça küçük boyutta. Hatta standart SO-DIMM modüllerinden daha küçük dış hatlara ve kalınlığa sahip bir bellek türü. DDR2’den sonra pek kullanılmadı, bu nedenle üzerinde fazla durmayacağız. Öncelikle yazıcılarda ve belleğe müdahale etmeyen diğer cihazlarda kullanılmakta. Ayrıca süper ince ve hafif dizüstü bilgisayarlarda da görülebilir.

DIMM vs SODIMM

Boyutlar ve Pinler

Standart bir DDR5 DIMM 288 adet pine ve 133,35 mm x 30 mm”lik boyuta sahip. Küçük cihazlarda kullanılan DDR5 SO-DIMM ise 67,6 mm x 30 mm boyutlarında ve 262 pin ile yarı uzunlukta.

SO-DIMM’in daha küçük boyutu nedeniyle PCB’nin kenarlarına sekizden fazla DRAM çipi sığdırılması çok daha zor. Bu sebepten ötürü farklı entegre devreler dahil etmek de zorlaşıyor. Nitekim küçük belleklerde parity (bellek eşlik) ve hata düzeltme kodu (ECC) desteklenmez. Aslında pek gerek de yok, çünkü PC’lerde ECC kullanımı pek yaygın değil.

Elektriksel olarak ikisi neredeyse aynı. Pin sayısı farkı, ileride kullanılmak üzere ayrılmış pin sayısındaki azalmadan (15), ekstra güç ve toprak pinlerinden (11) kaynaklanmakta. Birinin diğerine göre performans avantajı yok.

Kullanım Alanı

DIMM’ler PC ve sunucularda bellek kullanmanın ana yolu demiştik. Bir üretici her iki bilgisayar türünü de ürettiğinde, farklı bellek boyutları sunarak farklı fiyat noktalarında modeller satar. Daha büyük bir bellek yapılandırması için boş yuvalara DIMM RAM eklenebilir veya daha küçük bir bellek düzenlemesi için bazı yuvaları boş bırakabilir. Bu yaklaşım kullanıcının ihtiyaçlarına bağlı.

Çoğu sunucu, ilk DIMM türü olan standart DIMM’leri kullanır. Daha büyük fiziksel boyutları nedeniyle SO-DIMM’lerden daha büyük bellek boyutlarına ulaşılabilir. SO-DIMM’ler, değiştirilebilir DRAM’i bir dizüstü bilgisayara veya notebook’a sığdırmayı kolaylaştırmak için var. Kompakt sistemlerde alan sınırlıdır, SO-DIMM’in küçük form faktörü taşınabilir cihazlar için daha uygun.

SO-DIMM ve DIMM Uyumluluğu

Uzunluk ve pin yapılandırma farklılıkları nedeniyle bir DIMM’i bir SO-DIMM soketine takamazsınız. Aynı şey tam tersi için de geçerli. Özetle, masaüstü bilgisayarda kullandığınız RAM’i dizüstü bilgisayara, dizüstü bilgisayarda kullandığınız RAM’i masaüstü bilgisayara takmak mümkün değil.

UDIMM Nedir?

UDIMM’in başındaki “U” harfi “unbuffered yani tamponsuz” anlamına geliyor. Tamponsuz bellek modülleri modern bilgisayarlarda kullanılan en yaygın RAM türü. Aslında UDIMM dediğimiz şey bir DIMM türü, isimleri bazen birbirinin yerine kullanılıyor. Adından da anlaşılacağı gibi, UDIMM’lerde bellek kontrolcüsü ile bellek yongaları arasında bir tampon ya da kayıt yok. İşlemci paketinin içinde yer alan bellek kontrolcüleri, bellek yongalarıyla doğrudan iletişim kuruyor.

Tampon bellek sağlamayan modüllerin avantajlarından biri, arabellek olmaması nedeniyle gecikme süresinin düşmesiyle daha performans sunması. Ayrıca üretimi daha basit ve biraz daha ekonomik. UDIMM’ler aynı zamanda mevcut en yaygın desteklenen bellek türü.

RDIMM Nedir?

Registered DIMM yani RDIMM, öncelikle yüksek güvenilirlik ve kararlılığın önemli olduğu iş istasyonları ve sunucularda kullanılır. Bu tür ürünler, bellek modüllerinin elektrik yükünü dengelemeye ve yönetmeye yardımcı olmak için bellek kontrolcüsü ile bellek yongaları arasında bir kayıt veya tampon içeriyor. Böylece RDIMM’ler mümkün olandan daha büyük bellek kapasitelerine olanak tanıyor.

RDIMM’ler, genellikle gelişmiş güvenilirlik için veri bozulmasını tespit etmeye ve düzeltmeye yardımcı olan ECC (Hata Düzeltme Kodu) desteği sunar. UDIMM’lere kıyasla biraz daha yüksek gecikme sürelerine sahip olabilir. Ancak güvenilirliğin performanstan daha önemli olduğu profesyonel alanlara hizmet ettiği için bu göz ardı edilebilir.

CUDIMM Nedir?

Geleneksel UDIMM’lerin (Unbuffered DIMM, Tamponsuz DIMM) bir varyasyonu olan Clocked UDIMM ve Clocked SODIMM’ler, DDR5 belleklerdeki sinyal bütünlüğü sorunlarına bir başka çözüm olarak yaratıldı. Kolayca takıp çıkardığımız DDR5 bellekler, üzerindeki dahili PMIC’lerin de (güç yönetim entegre devreleri) yardımıyla oldukça hızlı veri aktarım hızları sağlayabiliyor. Ancak teknoloji dünyası o ve ihtiyaçlar o kadar hızlı ilerliyor ki artık devasa olan hızlar bile yetersiz kalıyor.

RAM’ler her zaman tak-çıkar mantığıyla çalışan, tek parçalı tasarıma sahip ve yüksek performans/kapasite kombinasyonu sunan ürünler oldu. Daha yüksek performans elde etmek isteniyorsa, bunu tek bir kitte sunmanın elektriksel açıdan zorlukları var. Neyse ki mühendisler zorlukları bir şekilde aşmanın yolunu buluyor. DDR5 (ve nihayetinde DDR6) hızları artmaya devam edecekse, elektriksel olarak daha sağlam DIMM’ler üretmek için bazı değişikliklere ihtiyaç var. CUDIMM’in karşımıza çıkmasının nedeni de tam olarak bu.

JEDEC tarafından JESD323 olarak standartlaştırılan CUDIMM, kullandığımız DIMM tipi belleklere bir saat sürücüsü (clock driver, CKD) ekleyerek geleneksel tamponsuz DIMM yaklaşımını biraz değiştiriyor. Sözünü ettiğimiz küçük entegre devre, gerçek bellek yongalarını çalıştıran saat sinyalini yeniden oluşturmaktan sorumlu. DIMM üzerinde yerel olarak temiz frekanslar üreterek )CPU’dan gelen saati doğrudan kullanmak yerine), yüksek bellek hızlarında gelişmiş kararlılık ve güvenilirlik sunmak üzere tasarlandı.

Eğer böyle bir çözüm bulunmasaydı, üreticiler bahsettiğimiz gibi 10.000 MT/s seviyelerine varmak istediklerinde çeşitli güvenilirlik ve kararlılık sorunlarıyla cebelleşmeye başlayacaktı. Yeni eklenen saat sürücüsü, DDR5 hızlarının güvenilir bir şekilde üst noktalara taşımak için anahtar rol oynuyor.

DIMM’lere saat sürücüleri yerleştirmek aslında yeni bir fikir değil. CUDIMM konsepti büyük ölçüde sunucularda yıllardır kullanılan, Intel ve AMD’nin sunucu (ve iş istasyonu) yongalarının desteklediği tek DDR5 DIMM türü olan Registered DIMM’in (RDIMM) küçültülmüş bir versiyonu. RDIMM, saat sinyalinin yanı sıra komut ve adres veri yollarını da tamponlayan daha geniş kapsamlı bir çözüm. CUDIMM ise yalnızca saat sinyalini tamponluyor ve her şeye karışmıyor. Yani diyebiliriz ki CUDIMM teknolojisi RDIMM’in yarım hali gibi.

Sunucular bir kenara, tüketici odaklı ürünler söz konusu olduğunda maliyetler önceliklerin başında geliyor. Nitekim son tüketiciye mümkün oldukça uygun fiyatlı ve daha az karmaşık ürünler sunmak önemli. CKD’nin tasarımı da bunu yansıtmakta; JEDEC standardındaki bir CKD yalnızca 35 pinli ve bunların neredeyse yarısı yalnızca voltaj/toprak pinleri. Dolayısıyla, CKD’ler DIMM yapımı için ek bir maliyet oluştursa da, RDIMM’lerden daha ucuz olacak şekilde bilinçli olarak tasarlandı.

MR-DIMM Nedir?

MR-DIMM henüz yeni yeni ortaya çıkan bir şey. Multi-Capacity Rank Dual In-Line Memory Modules (Çok Kapasiteli Sıralı Çift Sıralı Bellek Modülleri) anlamına geliyor. Sunucu ve veri merkezi sistemlerinin performansını ve verimliliğini artırmak için tasarlanmış bir bellek modülü türü. Genellikle sunucularda, masaüstü ve dizüstü bilgisayarlarda kullanılan ve modülün her iki tarafında elektrik kontakları bulunan geleneksel DIMM’lerin aksine MRDIMM, daha yüksek bellek kapasitesi ve bant genişliği sağlamak için tek bir modül içinde birden fazla sıralamadan yararlanıyor. Yenilikçi mimari bellek kanallarının daha iyi kullanılmasını sağlarken, çift hatlı yaklaşımdan da faydalanarak darboğazları azaltıyor ve genel sistem performansını artırıyor.

MRDIMM özellikle veri çıkışı ve gecikmenin kritik olduğu yüksek performanslı bilgi işlem ortamlarında kullanışlı. Sunucuların daha büyük veri kümelerini daha verimli bir şekilde işlemesini sağlayarak büyük ölçekli veritabanları, sanallaştırma ve gerçek zamanlı analitik gibi uygulamalar için ideal.

CAMM Nedir? SO-DIMM’in Yerini Alabilir mi?

CAMM ise tamamen yeni bir bellek türü. Her şey yolunda giderse CAMM teknolojisi ultra ince dizüstü bilgisayarlar ve diğer küçük form faktörlü uygulamalar için SO-DIMM’lerin yerini alacak. Yeni tasarımla çiplerin bellek kontrolcüsüyle bağlantısı kolaylaşacak. Bunun yanında, CAMM teknolojisiyle daha yüksek yoğunluk ve daha düşük Z boyutları mümkün olacak.

Önümüzdeki birkaç yıl içinde biraz önce üzerinde durduğumuz SO-DIMM’lere yavaş yavaş elveda diyebiliriz. JEDEC, dizüstü bilgisayarlar için bir sonraki RAM modülü standardı olarak CAMM’yi kullanacak. Kısacası, Compression Attached Memory Module (Sıkıştırma Ekli Bellek Modülü) anlamına gelen yeni form faktörü ince profilli dizüstü bilgisayarlar veya hepsi bir arada sistemlerde giderek yaygınlaşacak.

Bilgisayar üreticilerinden Dell, CAMM modüllerinin geleneksel SO-DIMM modüllerinden %57’ye kadar daha ince olduğunu iddia ediyordu. Ek olarak çift taraflı bir CAMM, 128 GB’a kadar bellek kapasitesine imkan tanıyacak.

Yayınlanan fotoğraflara bakılırsa PCB’nin her iki tarafında yoğun bir şekilde DDR5 bellek yongaları konumlandırılmış. Ayrıca 128 GB ve 64 GB modüllerin her iki tarafında da bellekler bulunduğu, 32 GB ve 16 GB CAMM modüllerinin ise tek taraflı olacağı görülüyor. Her yonga, üst ve alt destek plakalarıyla bir arada tutulan CAMM Sıkıştırma Konnektörü aracılığıyla anakarta bağlanıyor.

RAM Türü Nasıl Öğrenilir?

Modül boyutlarının yanı sıra, Windows PC’nizde hangi form faktörde RAM bulunduğunu kolayca öğrenebilirsiniz:

• CTRL + Shift + Esc kısayol tuşlarına basarak Görev Yöneticisini açın.
• Performans sekmesine ve ardından “Bellek” sekmesine tıklayın.
• Form faktörü kısmında göreceksiniz: