İnsanlara çok benzeyen dijital karakterlere karşı hissedilen korku

Daha önce insana benzeyen bir robot veya dijital bir karakter gördüğünüzde ürperdiğinizi hissettiniz mi? Eğer bu soruya olumlu bir cevap veriyorsanız ‘’tekinsiz vadi’’ kavramını deneyimlemiş olduğunuzu belirtebiliriz. Bu kavram, bir şeyin neredeyse insan gibi görünmesinin ama tam anlamıyla insan olmamasının verdiği içgüdüsel rahatsızlığı açıklıyor. Bu yazımızda, hem teknoloji hem bilim hem de sanat dünyasının ortak gündemi olan tekinsiz vadiyi sizler için kaleme aldık.

Tekinsiz vadi nedir, nasıl ortaya çıkmıştır?

Tekinsiz vadi kavramı, ilk defa 1970’te Japon robotik uzmanı Masahiro Mori tarafından ortaya atıldı. Mori, bir robotun veya dijital karakterin insana ne kadar çok benzerse ona duyulan sempatinin de o kadar artabileceğini belirtti. Tabii, bu ifadenin arkasında biraz korkunç bir iddia da bulunuyordu: Bir noktadan sonra robotların ya da dijital karakterlerin insanlarla olan benzerliği aşırı belirginleştiğinde bahsi geçen sempati yok oluyor ve rahatsızlık açığa çıkıyor. İşte, bu ani geçişe de tekinsiz vadi deniyor.

İngilizce’de ‘’uncanny valley’’ olarak bilinen tekinsiz vadi, Mori tarafından grafiksel olarak açıklandı. Bu grafikte insana benzeme eğrisinde artış varken belli bir noktada ani bir düşüş yaşanıyor ve bir vadi oluşuyor. Bu vadi, estetik ve duygusal anlamda bir boşluğu ifade ediyor. Bahsi geçen düşüş, karakterin tam olarak insan gibi görünmemesi fakat insan olmaya çok yaklaşması yüzünden yaşanıyor.

Gerçek hayattan tekinsiz vadi örnekleri nelerdir?

Tekinsiz vadi, sadece insansı robotlarla sınırlı olmayan bir kavram. Günümüzde birçok farklı alanda bu fenomene rastlanıyor. Şimdi, tekinsiz vadiyi somutlaştıran birkaç örneği sizlerle paylaşmak istiyoruz:

• The Polar Express: 2004 yapımı The Polar Express, aile ve macera kategorilerinde yer alan bir film olup tekinsiz vadi kavramını ön plana çıkarıyor. Bu bir saat kırk dakikalık yapımdaki çocuk karakterler pek çok izleyicide rahatsızlık hissi yaratıyor.
• Hipergerçekçi avatarlar: Metaverse veya sanal gerçeklik (VR) platformlarında kullanılan dijital avatarlar, bazı kullanıcılar tarafından ‘’rahatsız edici derecede gerçek dışı’’ olarak tanımlanıyor.
• Cats: Aile ve müzikal kategorilerinde bulunan 2019 yapımı Cats, pek çok izleyicinin rahatsız olduğu insansı kediler içeriyor. Bu filmdeki karakterler bazı insanlar tarafından komik bulunurken bazıları da bu kedi-insanların tüyler ürpertici olduğunu söylüyor.
• Detroit: Become Human: Bir dönemin popüler video oyunu Detroit: Become Human’ da tekinsiz vadinin belirgin örneklerinden biri. Bu oyunda insana çok benzeyen androidler bulunuyor. Bazı oyuncular, bu karakterlerin tekinsizlik duygusunu doğurduğunu belirtiyorlar. Bu karakterlerin mimiklerinin hafif robotik kalması ve hislerinin tam oturmaması bu duyguyu tetikliyor.
• Shrek: Bir film serisi olan Shrek pek çok sinemaseverin favorileri arasında bulunsa da bu yapımın da tekinsiz vadiyi desteklediğini belirtmeliyiz. Bazı çocuklar, bu filmin ilk test gösteriminde Prenses Fiona’ya karşı beklenmeyen bir kaygı geliştirdi. Bu karakter, temelde çocukların cesaretlerinin kırılmasına ve korkmalarına yol açtı. Prenses Fiona’yı gören çocukların ağlaması sonucunda animasyonda düzenleme yapıldı.

Tekinsiz vadi neden deneyimlenir?

Tekinsiz vadinin arkasında bazı olası nörolojik ve kültürel açıklamalar bulunuyor. Çeşitli araştırmalara göre, bu fenomen belirsizlikten kaynaklanıyor; insana ait özelliklere sahip olup da tam anlamıyla insan olmayan karakterler gerçek insanların çoğu zaman nefret ettiği belirsizliğe dayanıyor.

Belirsizliğe ek olarak, bilişsel tutarsızlık da ön plana çıkıyor. İnsan beyni, bir yüzün ‘’yaşayan insan’’ olup olmadığını çok kısa bir süre içinde analiz ediyor. Eğer görülen şey bir insan gibi gözüküyorsa ama tuhaf mimikler ya da donuk bakışlar gibi tutarsız detaylara sahipse beyin alarm verebiliyor.

Tekinsiz vadinin arkasında olduğu düşünülen bir diğer neden ise hastalık ve ölümle bağdaştırma. Bazı çalışmalar, bu hissin evrimsel olarak hastalık belirtisi taşıyan bireylerden uzak durma dürtüsüyle alakalı olduğunu ifade ediyor. Bir başka deyişle, garip hareketler veya soluk cilt tonu gibi robotların ve dijital karakterlerin sahip olduğu özellikler insanlar tarafından tehlike sinyali olarak algılanabiliyor.

Son olarak, bu fenomenin empati çatışmasına uzandığını da belirtebiliriz. Pek çok insan, kendisi gibi görünen ama tam olarak insan olmayan bir varlığa karşı nasıl hissetmesi gerektiğini kestiremiyor. Bu durum da empati yapma sürecine zarar veriyor ve rahatsızlık doğuruyor.

Tekinsiz vadi, teknolojinin insan doğasına ne kadar yaklaşabileceğini sorgulamamıza yol açıyor. Bu çarpıcı fenomen, robotik, animasyon, yapay zeka ve tasarım gibi alanlarda dikkate alınması gereken önemli bir sınırı temsil ediyor.

İlginizi çekebilir: ChatGPT dönemi bitiyor mu: DeepSeek, EnCharge ve diğer olası yeni rakipler ile yapay zeka yeniden mi şekilleniyor?